نگارش مجموعه‌ی «ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه» از سال 1356 آغاز شد و تا سال 1377 ادامه داشت. استاد جعفری در دو دهه‌ی آخر عمر خویش هم‌زمان با بسیاری از کارهای علمی، دینی و اجتماعی، بیشتر کوشش و همت خود را مصروف ترجمه و شرح نهج‌البلاغه کرده بود.
لازم به ذکر است که نویسنده در این اثر، تفسیر ۱۸۵ خطبه از خطبه‌های نهج‌البلاغه را انجام داده است.
ویراست جدید کتاب
این مجموعه ابتدا در ۲۷ جلد در زمان حیات علامه به چاپ رسید. سپس در اوایل سال 1390 کار بر روی ویراست جدید مجموعه آغاز شد و پس از تدوین و تنظیم، در سال 1398 در ۱۱ جلد با همکاری مؤسسه علامه جعفری و دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شد. ویراست جدید «ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه» با تدوین و تنظیم عبدالله نصری و به اهتمام علی جعفری (فرزند علامه) آماده شده است.
در چاپ جدید این مجموعه، شرح و تفصیل برخی موضوعات و حواشی آن‌ها از مجلدات استخراج و در ذیل مباحث «مجموعه آثار» منتشر شده است. همچنین برخی دیگر از جمله مباحث «انسان‌شناسی»، «فلسفه اخلاق، تعلیم و تربیت»، دین‌شناسی» و … در قالب ترتیب همان مجموعه آثار در حال آماده‌سازی است.
چند نکته پیرامون تفسیر علامه جعفری
نکته اول: در این مجموعه علاوه بر ترجمه و تفسیر خطبه‌ها، به مقدمات، علل و عواملی که یک کلام بر زبان حضرت علی (ع) جاری شده است، اشاره می‌شود و کلام ایشان را از ابعاد مختلف فلسفی و کلامی، عرفانی، فقهی، حقوقی، جامعه‌شناسی، فلسفه سیاسی، فلسفه حقوق و روان‌شناختی مورد بررسی قرار می‌دهد.
نکته دوم: نویسنده کتاب معتقد است که در فهم کلام امیرالمؤمنین (ع) نمی‌توان از قرآن کریم و کلمات و روایات نبوی چشم پوشید. لذا در جای‌جای این شرح استناد به قرآن کریم و روایات به چشم می‌خورد که منبعی ارزشمند برای شناخت نهج‌البلاغه است.
نکته سوم: توجه به سند سخنان امام علی (ع) و اثبات موثق بودن آن‌چه در نهج‌البلاغه گردآوری شده از دیگر امتیازات این شرح است. او با پیگیری اسناد خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌های این مجموعه می‌کوشد تا خواننده را مطمئن سازد که بدون تردید آن‌چه در نهج‌البلاغه آمده از آنِ علی‌بن‌ابیطالب است.
نکته چهارم: در این اثر علاوه بر بهره‌گیری از منابع متعدد تشیع و تسنن، تفاسیر، تواریخ و …، از مثنوی معنوی و سخنان و نوشته‌های نویسندگان و پژوهشگران خارجی هم استفاده شده است.
سایر نکات مربوط به روش تفسیری استاد جعفری را می‌توانید در مقدمه‌ی جلد ۱ مطالعه بفرمایید.
چرا علامه جعفری به تفسیر نهج‌البلاغه پرداخت؟
نویسنده کتاب در یک گفتگو با عنوان «نگاهی به ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه علامه جعفری» راجع به این موضوع صحبت می‌کنند. این گفتگو توسط دکتر عبدالله نصری انجام گرفته و شرح آن بزودی در سایت گرافکر منتشر می‌شود.
استاد جعفری در ابتدای آن گفتگو به انگیزه‌های خود برای ورود به تفسیر نهج‌البلاغه اشاره می‌کنند که بخشی از آن را می‌توانید در کلیپ صوتی زیر گوش کنید:
جلد اول «ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه» نوشته محمدتقی جعفری در ۸ فصل تنظیم شده است. در ادامه بطور مختصر به معرفی مباحث مطرح شده در هر فصل خواهیم پرداخت:
رسالت انسانی
در فصل اول کتاب به «انسان، انسانیت و رسالت او» پرداخته می‌شود. نویسنده کتاب بر ضرورت پرداختن به این موضوع قبل از ورود به نهج‌البلاغه تاکید دارند؛ به این خاطر که تا زمانی که انسان و اصالت‌ها و ارزش‌های واقعی او شناخته نشود، درک عظمت علی‌بن‌ابیطالب (از نظر شخصیت، اهداف، معرفت، ویژگی‌های اخلاقی و …) برای انسان‌های معمولی و همچنین برای مکاتب بشری ممکن نخواهد بود.
یکی از مباحث دیگر این فصل «انسان و ماشین» است. ذیل این بحث استاد جعفری ۲۲۴ ویژگی انسان (از نظر ماهیت و رابطه با دیگران) را لیست می‌کنند و شمار همه آن‌ها را تا ۹۵۰ عدد ذکر می‌کنند که خود نشان‌دهنده عظمت انسان است و همچنین منبعی برای شناخت استعدادهای او.
نگاه امام علی (ع) به خدا
در ابتدای این فصل به دو موضوع «سخنان نهج‌البلاغه درباره خدا» و «رابطه خدا با انسان» پرداخته می‌شود و در هر موضوع دسته‌بندی چهارگانه‌ای ارائه می‌شود.
در ادامه مرحوم جعفری به انواع تقسیم‌بندی انسان از دیدگاه حضرت امیر اشاره می‌کند. سپس تقسیم‌بندی‌ای که در «کلمات قصار – شماره 147» شده است را مورد بحث قرار می‌دهد. در این تقسیم‌بندی انسان‌ها به ۳ دسته تقسیم می‌شوند:
- عالم ربانی
- متعلم یا دانش‌پژوهی که درباره‌ی رستگاری می‌کوشد
- مردم عامیِ ناآگاه و بی‌شخصیت که از زندگی چیزی جز حرکت و احساس جبری و تولید مثل ندارند
رسول خدا از دیدگاه امام علی (ع)
در این فصل نویسنده به نظرات امیرالمومنین راجع به حضرت محمد (ص) و فعالیت‌های او می‌پردازد. برای نمونه موارد زیر را ببینید:
- توصیف‌های 17گانه از پیامبر
- بعثت پیامبر و انگیزه و آثار آن
- نزدیکی پیامبر و علی (ع)
در بخش دیگری از این فصل استاد جعفری شخصیت‌های سازنده تاریخ را به ۳ دسته‌ی پیامبران، نوابغ (شخصیت‌های بشری محض) و حُکما (شخصیت‌های بشری-الهی) تقسیم می‌کند و تفاوت آن‌ها را با یکدیگر تبیین می‌کند.
شناسایی علی‌بن‌ابیطالب (ع) نماینده‌ی رسالت‌های کلی
در این فصل ابتدا به جملات و دیدگاه‌های برخی از شخصیت‌های غیراسلامی و همینطور اسلامی درباره‌ی امام (ع) پرداخته می‌شود و سپس نظراتشان تحلیل می‌شود.
برای نمونه به سه عبارتی که ابن سینا درباره شخصیت حضرت امیر بکار برده اشاره می‌کنیم:
- مرکز حکمت
- فلک حقیقت
- خزانه‌ی عقل
در این فصل همچنین به توصیف خداوندی از علی (ع) و دیدگاه پیامبر اسلام راجع به ایشان پرداخته می‌شود.
علی از دیدگاه علی (ع)
در این فصل به معرفی امام علی (ع) از دیدگاه خودِ او پرداخته می‌شود و 36 توصیفی که امام از خود می‌کند مورد بررسی قرار می‌گیرد.
برای نمونه یکی از این توصیفات را ملاحظه بفرمایید:
«ای خدای من! تو را نه برای ترس از عذابت عبادت کردم و نه برای تمایل به پاداشت، بلکه تو را شایسته‌ی عبادت دیدم و تو را بندگی کردم.»
لازم به ذکر است که فصل ششم کتاب با عنوان «آری، چنین بود علی‌بن‌ابیطالب» نیز به معرفی امام از خود می‌پردازد.
علی (ع) از دیدگاه جلال‌الدین محمد مولوی
علامه جعفری با توجه به این‌که در جاهای مختلف این تفسیر از نظریات مولانا راجع به امیرالمؤمنین (ع) استفاده کرده است، در این جلد فصلی مستقل را به این موضوع اختصاص داده است.
در این فصل نظرات مولوی در ۱۳ مورد دسته‌بندی شده است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پیروزی علی (ع) در جهاد اکبر
- خدو انداختنِ خصم بر روی علی (ع)
- فرموده‌ی پیغمبر درباره کشته شدن علی (ع)
- واقعه غدیر خم
- تحلیل وصیت پیامبر به علی (ع)
- رادمردی و جوانمردی علی (ع)
بررسی و تحلیل جامعه‌ی دوران علی (ع)
علامه محمدتقی جعفری در این فصل از کتاب برای جامعه‌شناسی دوران حکومت علی‌بن‌ابیطالب از سخنان خودِ آن حضرت استفاده می‌کنند و اصول کلی شناخت آن جامعه را مطرح می‌کنند.
از دیگر موارد مطرح شده در این فصل:
- آشوب‌های دوران خلافت علی (ع)
- مواجهه علی (ع) با بحران‌ها
- برطرف نکردن ناگواری با روش ماکیاولی
- شایستگی زمامداری علی (ع)
طرق اثبات و ارائه واقعیات و دستور و تحریک
در فصل آخر کتاب، نویسنده به این موضوع می‌پردازد که امام با چه روش‌هایی مردم را با واقعیات آشنا می‌کردند و آن‌ها را به پیمودن مسیر کمالات تحریک می‌کردند.
