یکی از پر چالش‌ترین مسائل در اسلام برای جوامع مسلمان، مسئله امر به معروف و نهی از منکر بوده است. این مسئله از جهات مختلفی همیشه مورد بحث بوده. مخصوصا وقتی به مراتب بالای امر به معروف و نهی از منکر نگاه می‌کنیم، تبیین آن در کنار برخی مفاهیم اجتماعی مانند آزادی چالش بر انگیز بوده. شهید بهشتی که یکی از اندیشمندان دینی و در عین حال یک شخصیت اجتماعی است در جلسات تفسیر قرآن خود در ذیل آیه 104 سوره آل عمران به طور مفصل به این مسئله پرداخته‌اند. نظریات شهید بهشتی در این زمینه حداقل از 2 جهت حائز اهمیت است:
- ایشان در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نقش عمده‌ای داشتند؛ برای فهم و اجرای صحیح قانون اساسی که به مسئله امر به معروف نهی از منکر که در آن به صورت مستقیم و غیر مستقیم اشاره شده است لازم ایت که نظریات شهید بهشتی در این زمینه به خوبی تبیین شود.
- مسئله امر به معروف نهی از منکر با مسئله آزادی اجتماعی به صورت مستقیم در تعارض است. از طرفی هم مسئله آزادی و هم مسئله امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه شهید بهشتی یک مسئله بنیادین و اساسی است. حل تعارض این دو مسئله به صورت تئوری و عملی یک مسئله مهم و دارای ظرافت بسیاری است.
کتاب بایدها و نبایدها یازده جلسه از جلسات تفسیر قرآن شهید بهشتی هست که ذیل آیه کریمه 104 سوره مبارکه آل عمران صورت گرفته است.
مباحث یازده جلسه کتاب بایدها و نبایدها بدین صورت است:
جلسه اول:
در این جلسه شهید بهشتی یک مقدمه تاریخی از آیه امر به معروف و نهی از منکر بیان کردند و به چند مسئله مرتبط با این موضوع مانند مسئله محبت نسبت به اولیاء الهی و مسئله عنوان مسلمان یا محمدی و… پرداختند. هدف اصلی از این جلسه کوتاه بیان مقدمه تاریخی مسئله امر به معروف و نهی از منکر بود.
شهید بهشتی:
ما باید همواره با پیوند خدا، که اسلام و تسلیم بودن در برابر اوست، زندگی کنیم؛ این، عامل وحدت ماست..
جلسه دوم:
در ادامه مباحث جلسه قبل شهید خیلی خلاصه چند نکته کوتاه درباره آمران به معروف و ناهیان از منکر بیان کردند و وارد تبیین مفاهیم اساسی در آیه شدند. که اولین مفهوم، مفهوم «خیر» بود. البته در کنار تبیین این مفهوم شهید بهشتی تاکید دارند به امر به معروف و نهی از منکر عملی و نه زبانی و… و در اثنای کلامشان مرتب از شواهد تاریخی و اجتماعی استفاده می‌کنند تا این مسئله را بیان کنند.
شهید بهشتی:
هرکس، در مقام اجتماعی اسلامی در جامعه اسلامی، اسیر القاب و آداب و تشریفات باشد، دور از اسلام است.
جلسه سوم:
در جلسه سوم از کتاب بایدها و نبایدها شهید بهشتی تلاش کردند در ادامه تبیین مفهوم خیر گرایش انسان به خیر و فرار انسان از شر را توضیح دهند. ایشان این مسئله را از جهات مختلف انسان شناسی و هستی شناسی مورد بحث و واکاوی قرار دادند. و تلاش داشتند از نمونه‌های تاریخی دیگر و آیات دیگر در تبیین این مسئله استفاده کنند.
شهید بهشتی:
اسلام و ادیان می‌خواهند انسان عاشق تربیت کنند، نمی‌گویم بی عقل، می‌گویم هم عاقل باشد و هم عاشق. نمی‌خواهد عاقل بی عشق تربیت کند. عاشق بی عقل هم نمی‌خواهد تربیت کند.
جلسه چهارم
در ادامه تبیین مفاهیم مرتبط با مسئله امر به معروف و نهی از منکر، در این جلسه دو مفهوم اصلی «معروف»، «منکر» مورد بحث قرار گرفت. در این جلسه شهید بهشتی این دو مفهوم را از جهات مختلفی از جمله جهات لغوی، جهات کلامی و اعتقادی، جهات فلسفی و هستی شناسی و… مورد بحث قرار دادند و نظریه مکاتب مختلف را بررسی و نقد کردند.
شهید بهشتی:
جوان با همان فطرت و بینش فطری‌اش خواستار عدل است. عدل در نظر جوان محتر است؛ خواه اسلام باشد، خواه نباشد؛ خواه خدایی باشد، خواه خدایی نباشد. قران می‌گوید صحیح است.
جلسه پنجم:
در این جلسه شهید بهشتی به جمع بندی جلسات سابق پرداختند و در این جمع تلاش کردند نکاتی که کمتر به آنها توجه شده بود را نیز تبیین کنند. مخصوصا مسئله‌ی گرایش فططری انسان به خیر در این جلسه خیلی بیشتر از سایر موضوعات مورد بحث قرار گرفته است و شهید بهشتی تلاش کردند تبیین کنند که یرخی ارزش‌های انسانی در هر مکتب الهی و الحادی ارزش است و برخی ضد ارزش‌ها نیز در هر مکتب الهی و الحادی ضد ارزش است. ئ شهید بهشتی تلاش کردند در اثنای این مطالب برتری مکتب اسلام نسبت به سایر مکاتب را در اهمیت به گرایش فطری انسان‌ها نسبت به خیر را روشن کنند. و به مناسبت ایام محرم به عنوان نمونه چند خصوصیت رفتاری از حضرت زینب سلام الله را بیان کردند.
شهید بهشتی:
بالا بروید یا پایین بیایید، اصلا قرآن را بر سر جامعه‌ای پهن کنید، مادام که در آن جامه در یک سو گرسنه از سرما لرزان وجود دارد، و از سوی دیگر متنعمان برخوردار از همه چیز، این جامعه لجن است. تمام چهره‌اش را هم با قرآن بپوشانید باز لجن است.
جلسه ششم:
در ادامه بحث امر به معروف و نهی از منکر یکی از مسائل اساسی که در جلسات قبل مورد بحث قرار گرفته بود مسئله گرایش فطری و عقلی انسان به خیر است. شهید بهشتی در این جلسه بیان می‌کنند که بخشی از مسیر گرایش به خیر به وسیله همین فطرت و عقل سالم است اما برای ادامه مسیر نیاز به منابع ارشادی دیگری از جمله علم تجربی و وحی است.
جلسه هفتم:
در ادامه مباحث جلسه قبل شهید بهشتی بیان می‌کنند که شناخت معروف و منکر گاهی خارج از تشخیص فر انسان است و جامعه و رهبری جامعه معروف و منکر را تشخیص داده و جامعه را نسبت ّه آن مسئله هدایت می‌کند. و جامعه باید تابع رهبری باشد. همچنین در این جلسه برخی مسائل مربوط به جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه پرداخته شد.
جلسه هشتم:
در جلسه هشتم شهید بهشتی در ادامه تبیین مفاهیم مرتبط با آیه به مفهوم «دعوت» و «امر و نهی» پرداختند. ایشان انواع دعوت را توضیح داده و فرق بین امر و نهی و دعوت را توضیح دادند. همچنین نکاتی را درباره نماز مظرح کردند.
جلسه نهم:
در ادامه مباحث مربوط به امر به معروف و نهی از منکر در این جلسه شهید بهشتی تلاش کردند با یک نگاه فقهی اصولی قضیه را بیان کنند و به مسئله انواع واجب در احکام شریعت و نوع وجوب امر به معروف نهی از منکر پررداختند.
جلسه دهم:
در ادامه بیان نوع وجوب امر به معروف و نه از منکر مسئله واجب فردی و واجب اجتماعی که از مهم‌ترین مسائل فقهی است مورد بحث شهید بهشتی واقع شد. و در این جلسه ایشان نکاتی را درباره واجب اجتماعی و اجکام اجتماعی مطرح کردند.
جلسه یازدهم:
به عنوان خاتمه بحث امر به معروف و نهی از منکر شهید بهشتی ضمن قرائت روایاتی، آثار و پیامدهای التزام به امربه معروف و نهی از منکر و عدم التزام به آن را در جامعه بیان کردند و توضیح دادند که این مقوله در جامعه چه نقشی را دارد و آزادی انسان چگونه با این مسئله در کنار هم مکمل یکدیگر هستند.
