تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد از لوازم هر جامعه‌ای هست که میل به پیشرفت دارد. اساساً تنها جوامعی توانسته‌اند تاریخ را با آرمان‌های خودشان بسازند که در تربیت نیروی انسانی خود موفق بوده‌اند. همه‌ی تحولات جهان در تاریخ، همه‌ی انقلاب‌ها، همه‌ی اختراعات و اکتشافات، همه‌ی پیشرفت‌های علمی و… به وسیلهی انسان‌های تربیت یافته مکتبی رقم خورده است. البیته باید توجه داشت هر مکتبی با توجه به آرمان‌های خودش نیروی انسانی موردنیازش را تربیت میکند و در مکتب اسلام چون آرمان بالاترین آرمان است یعنی رسیدن به خداوند از راه قسط و عدل، به تعبیری عبودیت اجتماعی است، ابعاد تربیتی ان نیز گسترده است.
شهید بهشتی رحمه الله یکی از اندیشمندان و عالمان بزرگ و مکتبی معاصر، که خود هم تربیت یافته در مکتب اسلام است، در راستای تربیت نیروی انسانی مومن و متخصص در سال‌های قبل انقلاب و بعد از انقلاب تلاش‌های فراوانی کرده است. ایشان ابتدا با تدریس زبان انگلیسی در دبیرستان‌های قم و سپس با عهده‌داری مدیریت دبیرستان دین و دانش و سپس از طریق همکاری‌هایی که با شهید باهنر و حجت الاسلام دکتر گلزاده در تألیف کتب مدارس داشتند و افتتاح مدرسه رفاه به کمک «بنیاد تعاون و رفاه»، در امر تربیت نسل جوان و نوجوان فعالیت کردند. البته همه‌ی موارد گفته شده صرفا مواردی‌هست که ایشان به صورت رسمی و اداری به این کار پرداخته‌اند و موارد غیر رسمی به صورت جلسات پرسش و پاسخ، منبر، سخنرانی و… در طول زندگی ایشان بسیار بوده.
در کتاب «نقش آزادی در تربیت کودکان» 10 گفتار که از سخنرانی‌ها و جلسات تفسیر ایشان حول محور «تربیت» جمع آوری شده است. و همچنین یک فصل به متنی از آقای ویلیام جیمز که توسط شهید بهشتی ترجمه و در مجله‌ی تشع چاپ شده است اختصاص یافته است.
اولین گفتار چاپ شده در کتاب به سخنرانی شهید بهشتی در انجمن اولیاء و مربیان مدرسه رفاه اختصاص دارد. در این سخنرانی موضوع اصلی صحبت ایشان «آزادی در تربیت کودکان» است. شهید بهشتی در این سخنرانی ایتدا به بیان نکاتی در زمینه انسان‌شناسی و مبانی تربیت انسان پرداختند و سپس از طریق همان مبانی، مسئله «آزادی و تربیت» را تبیین کردند و همچنین ایشان با مبنا قرار دادن همان مسائل انسان شناسی ابتدای جلسه مسئله «تربیت اجتماعی» را نیز توضیح دادند. و در نهایت ایشان با بیان انحرافاتی که در «خانواده»، «مدرسه» و «جامعه» در زمینه تربیت وجود دارد، راه صحیح در این زمینه را نیز توضیح دادند.
دومین گفتار چاپ شده در کتاب نقش آزادی در تربیت کودکان، درواقع تفسیر بخشی از آیه 286 سوره مبارکه بقره حول محور تکلیف است. این گفتار از سلسله مباحث تفسیری شهید دکتر بهشتی در سال‌های 50-1349، که در مکتب قرآن در تهران برگزار شده بود، جدا و متن آن پیاده‌سازی شده است. در این سخنرانی شهید بهشتی در ضمن آیه مذکور، به بیان معنای تکلیف پرداخته‌اند و سپس بیان کردند که با تکلیف انسان توانایی‌هایش را به کار می‌اندازد و از این طریق خودش و جامعه‌ش را شد می‌دهد و طبیعتا تکالیف زحمتی برای انسان دارند که اگر آرمان و مشوق یا عذابی در کار نباشد انسان خودش را به انجام آن وا نمیدارد و تکلیف اساساً سخت است تا انسان را تربیت کند. و به صورت خلاصه ایشان در این سخنرانی «رابطه تکلیف و تربیت انسان و جامعه» را به صورت مفصل توضیح دادند.
سومین گفتار کتاب حاضر که تحت عنوان «تضاد دو نسل» چاپ شده است، متن پیاده شده از سخنرانی شهید بهشتی در جلسه‌ی انجمن اولیاء و مربیان مدرسه نیکان است. شهید بهشتی در این سخنرانی ابتداء اهمیت بررسی اختلاف دو نسل قدیم و جدید را بیان کردند. و سپس در این راستا نظر و استدلال موافقین تحول در نسل جدید و مخالفین را توضیح دادند و هر دو نظر را رد کردند. سپس ایشان در توضیح نظر خودشان بیان کردند که اختلاف دو نسل با دو معیار قابل سنجش است.
- معیار اول: سنجش میزان گرایش به حق و باطل در نسل جدید و قدیم
- معیار دوم: سنجش حقوقی یعنی حقوق و وظایفی که دو نسل در مقابل هم دارند
در توضیح معیار اول شهید با بیان که مطلقا نه نسل جدید حق است و نه نسل قدیم به صورت کلی بیان کردند که حق طلبی در نسل جدید از نسل قدیم بیشتر است.
و در توضیح معیار دوم ایشان با اشاره به برخی از حقوق و وظایف متقابل دو نسل بیان کردند که هر چقدر طرفی به ادای این حقوق و وظایف بی اعنتاء باشد طرف مقابل هم همین‌گونه با او رفتار خواهد کرد.
گفتار چهارم که تحت عنوان «تعلیم و تربیت» چاپ شده است، متن پیاده شده‌ی سخنرانی شهید بهشتی در سالن اجتماعات اداره‌ی آموزش و پرورش شهرستان کرج، در سال 1359 می‌باشد. شهید بهشتی در این سخنرانی ابتداء ضمن اشاره به نوع خلقت انسان، چند نکته قرانی پیرامون تعلم و تربیت انسان فرمودند و سپس در این راستا سه نکته مهم را توضیح دادند:
- نکته اول: ضرورت انکار ناپذیر این مقطع از انقلاب این است که تلاش‌ها به جای اینکه تلاش‌های موضعی باشند، باید گسترده و منسجم باشند. به عبارت دیگر در جامعه امروز ما تعلیم و تربیت از حالت فردی به حالت تشکیلاتی و اجتماعی تغییر کرده است
- نکته دوم: باید این حرکت تشکیلاتی، انقلابی و اسلامی دارای جاذبه‌ی قوی باشد تا بتواند مردم رو به خود جذب و در مسیر درست حرکت دهد.
- نکته سوم: این حرکت باید طوری باشد که انسان‌ها را در خودش فرو ببرد؛ اما نه یک فرو بردنی که خود آگاهی و انتخاب آزاد را از آنها سلب بکند و به شکل یک جبر اجتمعای در بیایدو در واقع باید یک چیزی بین جبر و تفویض باشد.
پنجمین گفتار کتاب تقش آزادی در تعلیم و تربیت کودکان مربوط به شود به متن سخنرانی شهید در جلسه اولیاء و مربیان مدرسه رفاه که تحت عنوان «آموزش و پرورش فکری کودکان» چاپ شده است. در این سخنرانی شهید بهشتی مباحث مختلفی را مطرح کردند. ایشان بتداء به بحث تغذیه و نشاط کودکان اشاره کردند و به اولیاء و مربیان توصیه کردند که در کنار مسائل تحصیلی به این نکات هم توجه جدی بشود. سپس ایشان با خطاب قرار دادن اولیاء دانش آموزان از آنها خواستند که در مسائل تحصیلی هم به فرزندانشان کمک کنند و صرفا به مدرسه قناعت نکنند و البته نکاتی هم در شیوه کمک تحصیلی بیان کردند. در بخش بعدی سخنرانی شهد بهشتی با اشاره به سوالاتی که دانش آموزان می‌پرسند بیان کردند که اگر این سوالات در زمینه علوم تجربی بود با کتب دائرة المعارف و امثالهم جواب آنها را بدهند و اگر سوالاتشان فلسفی و اعتقادی بود سه روش برای پاسخگویی وجود دارد:
- روش اول: گفت و گوی خصوصی و رو در رو
- روش دوم: تشویق کودکان به مطالعه کتاب خصوصا کتاب داستان و یا خواندن این کتب برای انها
- روش سوم: ایجاد زمینه رشد اخلاقی و اجتماعی
ششمین گفتار این کتاب مربوط می‌شود به متنی از آقای ویلیام جیمز که توسط شهید بهشتی ترجمه شده و در خرداد 1340 در شماره سوم مجله تشیع -از صفحه 127 تا 143- چاپ شده است. موضوع این نوشتار «عادت» است. شهید بهشتی در مقدمه ترجمه، موضع خودش را نسبت به مطالب مقاله‌ی آقای میلیام جیمز مشخص میکند و غرضش را از این ترجمه بیان میکند. سپس ایشان با بیان اهمیت عادت در فرهنگ و سبک زندگی اسلامی وجوه مثبت مقاله ترجمه شده را نیز بیان میکند. در این مقاله نمونه‌هایی از عادات و تأثیر سازنده یا مخرّب آنها در انسان بیان شده است که هر انسانی را به تعجب وامیدارد.
هفتین گفتار کتاب حاضر که تحت عنوان تربیت اسلامی چاپ شده است متن پیاده شده از سلسله جلسات تفسیری شهید بهشتی است. این جلسه به تاریخ 10 دی 1353 مربوط می‌شود. در این جلسه شهید بهشتی با اشاره به اینکه آیات 100 تا 116 سوره مبارکه آل عمران مضامین پیوسته‌ای دارند، به تفسیر بخشی از این آیات میپردارند. موضوع اصلی که شهید بهشتی در این جلسه به آن پرداخته‌اند مسئله‌ی عادت و ملکه کردن عادات خوب و عادات بد در نفس انسان است. ایشان با بیان وجوه مختلف این مسئله به تأثیر تمرین و ریاضت در ملکه ساختن فضائل اخلاقی اشاره کردند.
هشتمین گفتار کتاب نقش آزادی در تربیت کودکان به مسئله «تفریح از دیدگاه اسلام» اختصاص دارد. این سخنرانی در اردوی تابستانی مدرسه رفاه ایراد شده است. در این سخنرانی شهید بهشتی ابتدا به نقد اندیشه‌های انحرافی در این زمینه میپردازند و سپس نظر خودشان را در این زمینه تبیین می‌کنند. ایشان با اشاره به فطری بودن مسئله تفریح، به تأثیر طبقات اجتماعی در تفریح افراد هم اشاره کردند. و همچنین در صحبت‌هایشان جوانب مختلف این مسئله را با استناد به برخی آیات روشن ساختند.
نهمین گفتار این مربوط به شود به سخنرانی شهید بهشتی در تاریخ 10 تیر 1359 در انجمن اسلامی معلمان، که تحت عنوان ویژگی‌های نسل جوان چاپ شده است. در این سخنرانی شهید بهشتی رحمه الله ضمن اشاره به ویژگی‌ها، ظرفیت‌ها و فرصت‌های نسل جوان به اهمیت پرداختن و سرمایه‌گذاری روی نسل جوان اشاره کردند. در ادامه، ایشان با اشاره به ضعف‌های موجود در سازمان اداری کشور و… توصیه‌های خطاب به جوانان در پیش‌برد اهداف داشتند.
دهمین گفتار کتاب نقش آزادی در تربیت کودکان به سخنرانی شهید بهشتی در تابستان 1356 در سمینار تربیتی معلمان مدارس اسلامی تحت عنوان «آزادی و شخصیت» مربوط می‌شود. در این سخنرانی شهید بهشتی ابتداء به بررسی دقیق لفظی و اصطلاحی «شخصیت» پرداختند و سپس تعریف «آزادی» را بیان کردند و در نهایت رابطه‌ی آزادی و شخصیت را توضیح دادند. ایشان همچنین در لا به لای صبحت‌هایشان به تناسب بحث توصیه‌هایی نیز به معلمان در خصوص تربین دانش آموزان داشتند.
آخرین گفتار این کتاب متن پیاده شده‌ی بخشی از سلسله جلسات تفسیری شهید بهشتی در مکتب قرآن تهران در سال 59-1349 است. در این جلسه شهید بهشتی به تفسیر آیات 160 تا 163 سوره مبارکه بقره پرداخته‌اند. در این سخنرانی شهید بهشتی مسئله‌ی عشق الهی را توضیح داده‌اند و ضمن اشاره به انواع محبت، تأثیر محبت الهی در تربیت شخصی، خانوادگی و اجتماعی را تبیین کردند.
